Devaparivarto nāma pañcadaśaḥ
Technical Details
XV
devaparivarto nāma pañcadaśaḥ
...........tyāha| yānyenamityādi| kāni punarasya kalyāṇamitrāṇītyata āha tānyevetyādi| tānyasmai kathamarthamupadekṣyantītyata āha evaṃ cetyādi| evamanenākāreṇa| ehi tvamityādinā kārṣīrityetadantena| yogamiti prayogamabhiyogaṃ vā| mā parāmṛkṣa iti tabhdāvena mā grahīḥ| aparāmṛṣṭeti sarvadharmairavikalpitā| parijayo'bhyāsaḥ| evaṃ hītyādinā upasaṃhāraḥ| samyaksambodhī samyakpariṇāmanamanāsvādaḥ| ityanāsvādanāviśeṣeṇa mārge caturthaḥ kṣaṇaḥ||
ukto viśeṣaḥ ṣoḍaśavidhaḥ| kāritraṃ daśavidhaṃ vaktavyam| tatra śāstram-
[86] hitaṃ sukhaṃ ca trāṇaṃ ca śaraṇaṃ layanaṃ nṛṇām|
parāyaṇaṃ ca dvopaṃ ca pariṇāyakasaṃjñakam||4-27||
[87] anābhogaṃ tribhiryānaiḥ phalāsākṣātkriyātmakam|
paścimaṃ gatikāritramidaṃ kāritralakṣaṇam||4-28||
etadāha subhūtirityādinā| tacca duṣkaretyādinā subhūtiḥ prastauti| evametadityādinā bhagavānācaṣṭe| ye lokahitāya samprasthitā iti bodhimabhisambudhya pañcabhyo gatibhyaḥ sattvān parimocya teṣāmabhaye nirvāṇe pratiṣṭhāpanāditi hitakāritram||
lokasukhāya lokānukampāyai samprasthitā iti bodhimabhisambudhya sattvān duḥkhadaurmanasyopāyāsebhyaḥ parimocya teṣāṃ sukhe nirvāṇe pratiṣṭhāpanamiti sukhakāritram||
lokasya trāṇaṃ bhaviṣyāma ityādinā trāṇādikāritrāṇāmuddeśaḥ| ityevaṃrūpaṃ vīryamārabhanta iti sambandhaḥ| yathoddeśamaṣṭābhiḥ kathañcavākyairnirdeśaḥ| tata iti tebhyo duḥkhebhyaḥ| enamiti lokam| vyāyacchanta iti saṃrakṣanti| vīryamiti prayogam| trāṇaṃ bhavanti trāṇakaraṇāditi trāṇakāritram||
ityādireva...........
..........[avidyā]ṇḍajamasminniti kṛtvā| sa eva paṭalaṃ dṛṣṭirodhakatvāt| avidyaivāṇḍakośapaṭalaṃ tena paryavanaddhā avaguṇṭhitāḥ| tamo mohaḥ| tenābhibhūtā andhīkṛtāḥ| avabhāsayantaḥ ālokaṃ kurvantaḥ| vidhunvanti apanayanti| evamālokakaraṇādālokā bhavantītyālokakāritram||
anutpādaścānirodhaśceti samāhāradvandvaḥ| prakṛtiḥ sarvadharmāṇāṃ dharmatā| tayā teṣāmanutpādānirodhāya dharmadeśanāt pariṇāyakāḥ parito netāraḥ paramārthabodhakā iti pariṇāyakakāritram||
anābhogaṃ tribhiryānaiḥ phalasākṣātkriyātmakam|
paścimaṃ gatikāritraṃ [idaṃ kāritralakṣaṇam]||
iti tribhiryānairanābhogataḥ phalasākṣātkriyātmakaṃ gatikāritramityarthaḥ|
grāmasya (?) hi gatiḥ prāptireva| yadābhogena gamanena yānatrayaphalasyāpi gatiḥ prāptireva sā tu nirābhogā| na hi pumān kāyena cetasā vā gantvā tatprāpnoti kintvābhogata eva| tathā hyākāśagatikāḥ sarvadharmāḥ| na hyākāśasya gatirāgatirvā| svabhāva evāsya gatiḥ| tasmādākāśagatikā ityākāśasamāḥ| kuta ityāha| yathā hītyādi| akṛtamanutpāditatvāt| avikṛtamavasthāntarānutpādanāt| anabhisaṃskṛtaṃ hetupratyayaiḥ sambhūya tasyākaraṇāt| sthitamutpadya vṛtteḥ| saṃsthitaṃ samantataḥ sthiteḥ| vyavasthitaṃ kvacideva sthiteḥ| eṣāṃ viparyāsādāsthitamasaṃsthitamavyavasthitam| ākāśakalpatvādavikalpā nirābhogāḥ| dharmatāmātratvāddharmāṇāmiti bhāvaḥ|
yathā vākāśagatikā evaṃ śūnyatādigatikāḥ| tadevamagatigatikāḥ sarvadharmā iti........gatikāritram||
uktaṃ daśavidhaṃ kāritram|
..........śāstram-
[88] kleśaliṅganimittānāṃ vipakṣapratipakṣayoḥ|
viveko duṣkarakāntāvuddeśo'nupalambhakaḥ||4-29||
[89] niṣiddhābhiniveśaśca yaścālambanasaṃjñakaḥ|
vipratyayo'vighātī ca so'padāgatyajātikaḥ||4-30||
[90] tathatānupalambhaśca svabhāvaḥ ṣoḍaśātmakaḥ|
lakṣmīva lakṣa(kṣya)te ceti caturthaṃ lakṣaṇaṃ matam||4-31||
yaḥ svabhāvaścaturthaṃ lakṣaṇamiṣṭaṃ sa ṣoḍaśavidhaḥ| sarvakarmasādhanaṃ lakṣaṇam| lakṣyata iti kṛtvā| ata evāha 'lakṣyate ceti'| lakṣaṇāntaramapyāha 'lakṣmīva' iti| lakṣmayogāllakṣmī lakṣaṇayogāllakṣaṇamityarthaḥ| kathaṃ 'ṣoḍaśātmakaḥ' ? ityata āha'kleśaliṅge'tyādi| ato'sya prastāvanā subhūtirāhetyādinā bhagavānāhetyataḥ prāk| caritāḥ ṣaṭpāramitā rakṣantīti caritāvinaḥ| katame ta ityāha| ya imāmityādi| kiṃsvabhāvā ityanena padena svabhāvapraśnaḥ| uttaraṃ bhagavānāhetyādinā| vinayo'panayaḥ| tamarhantīti vainayikāḥ| tairviviktaḥ svabhāva eṣāmiti tathoktāḥ| iyatā catvāraḥ svabhāvā uktāḥ| kleśavivekaḥ| kleśaliṅgavivekaḥ| kleśanimittavivekaḥ| vipakṣapratipakṣavivekaśca| tatra kleśo rāgādiḥ| kleśaliṅgaṃ kleśakṛtaṃ kāyādidauṣṭhulyam| kleśanimittamayoniśo manasikārādi| vivakṣapratipakṣau rāgārāgau dveṣādveṣo mohāmohau ca| subhūtirāhetyādinā subhūtirāhetyataḥ prāk| etadāha| eṣa eva svabhāvo gatiḥ yāmabhisambudhya deśayiṣyantaḥ sattvānāṃ gatirbhaviṣyantīti||
subhūtirāhetyādi buddhabhūmirveti yāvat| atra na rūpādisambaddha iti na rūpādisvabhāvāyai(ya) svabodhaye| na rūpāderarthāyeti na rūpādisvabhāvānāṃ sattvānāmarthāya| evaṃ na bhūmitraya svabhāvānāṃ (?)| svabodhaye| nāpi| nāpi bodhitrayasvabhāvānāṃ sattvānāmarthāya| tadityādinā praśnaḥ| uttaraṃ sarvetyādi| na pratikāṃkṣitavyānīti na labhyatvena draṣṭavyāni| atra trīṇi na draṣṭavyānītyekameva sthānaṃ draṣṭavyamiti bhāvaḥ| iti duṣkarasvabhāvaḥ||
duṣkarasahita ekānto 'duṣkaraikāntaḥ'| evamukta ityādi yenāyamityataḥ prāk| abhimato'rtho'rthavaśaḥ| taṃ ca svayameva bhagavānāha| asthānaṃ hītyādinā buddhabhūmirvetyekāntaḥ| ityaikāntikasvabhāvaḥ||
yenāyaṃ sarvasattvānāṃ kṛtaśaḥ sannāhaḥ sannaddha ityuddeśasvabhāvaḥ||
subhūtirāhetyādi kaccidityataḥ prāk| gambhīreti pratijñā| catvāro hetavaḥ pare bhāvanānupalabdheḥ| adhvatrayepi bhāvakānupalabdheḥ| bhāvyasya prajñāpāramitāvastuno'nupalabdheḥ| tadālambanānāṃ cānupalabdheriti| asiddhatvaparihārāya tatkasyetyādinā praśnaḥ| na hītyādinottaram| pariniṣpanno vastubhūtaḥ| ataścākāśabhāvanaiṣā sarvadharmabhāvanā ca dharmatāmātradarśanāddharmāṇāṃ cānupalabdheḥ| ata evāsaṅgabhāvanaiṣā'nantabhāvanā ca sarvadharmeṣvanupalabdheravyāghātāddharmāṇāṃ cānantyāt| asato bhāvanā'sadbhāvanā grāhyānupalambhāt| aparigrahabhāvanā grāhakānupalambhāt| upaparīkṣitavyo veditavyaḥ| ityanupalambhakasvabhāvaḥ||
kaccidityādinā subhūtirāhetyataḥ prāk| anabhiniveśasvabhāvaḥ||
subhūtirāha| yo bhagavannityādi atha khalu śakra ityataḥ prāk| vyavacāritetyālambitā| nimnaprāgbhāvapravaṇaśabdā ādhārārthāḥ| taiḥ saha bahuvrīhiḥ| santatiścittasantānaḥ| ākāśanimnayeti ākāśopamatvāt sarvajñatāyāḥ| iyaṃ sā vyavacāraṇeti prajñāpāramitāyā iti śeṣaḥ| tadityākāśopamatvaṃ tasyāḥ kutaḥ ? uttaram| aprameyā hītyādinā| deśataḥ kālataśca pramātumaśaktyatvādaprameyā| tathaiva pramāṇavirahād apramāṇā| na tadrūpaṃ yāvannāpi kvacitpradeśe sthitamiti| sarveṣāmeṣāṃ deśakālavyāpitvena pramāṇāviṣayatvādaprameyasya tādrūpyāyogāt| api tvityādi| taditi vartate| kenaciditi| kenacidrūpādinā svabhāvena| rūpādīnāṃ pramāṇāvattvāditi bhāvaḥ| tatkasyeti praśnaḥ| uttaraṃ rūpameva hītyādi| rūpādiśabdairatra rūpādidharmatocyate| tasmādavirodhaḥ| na ca rūpādibhedepi dharmatāyā bhedo rūpādīnāmalīkatvenābhedakatvāttadānīmastaṅgamāccetyālambanasvabhāvaḥ||
atha khalu śakra ityādyāparivartasamāpteḥ| gambhīrā duradhimocatvāt| duravagāhā cintāmayyā prajñayā durdṛśā laukikabhāvanāmayyā| duranubodhā lokottarāyā| cikīrṣitasyākaraṇamalpotsukatā| avanatamāvarjitam| yatra na kaścidityādinā traiyadhvikakriyāniṣedhaḥ| ākāśetyādinā karmaniṣedhaḥ| ātmetyādinā kartṛniṣedhaḥ| sarvadharmāṇāṃ labhyānāmanāgamanatayā heyānāmagamanatayā ca gambhīraḥ| vipratyanīko viparītaḥ| yato'nugrahāyāvikalpanāyaiṣa dharma udgrahe ca lokaścarati| lokaviparītā pratītirvipratyayaḥ| iti vipratyayasvabhāvaḥ||
devaiḥ śakrādibhirupalakṣitaḥ parivarto devaparivartaḥ||
āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṃ ratnākaraśāntiviracitāyāṃ pañcadaśaḥ parivartaḥ||